Działalność Sieci Łukasiewicz nie przynosiła żadnych albo niewielkie rezultaty

Najwyższa Izba Kontroli skontrolowała 10 spośród 22 instytutów Sieci Badawczej Łukasiewicz (SBŁ), Centrum Łukasiewicz (CŁ)i działania podejmowane od kwietnia 2019 r. do końca czerwca 2024 r. przez kolejnych ministrów odpowiedzialnych za szkolnictwo wyższe i naukę.

W raporcie NIK podano, że planowanie i koordynację badań i prac rozwojowych, a także właściwe zarządzanie Siecią przez Centrum Łukasiewicz uniemożliwiały "gromadzone w sposób nierzetelny dane".

Kontrolerzy NIK ustalili, że niewiarygodne dane dotyczyły m.in. przychodów SBŁ, które w kontrolowanym okresie miały wynieść ponad 8,4 mld zł. Okazało się, że centrum ponad dziesięciokrotnie zawyżyło dochody z komercjalizacji – z 21,5 mln zł do 236 mln zł. Zaliczono bowiem do nich tzw. wdrożenia własne, których zgodnie z opinią prawną przygotowaną na zlecenie obecnego prezesa SBŁ nie można uznać za komercjalizację.

Jak wyjaśniono w komunikacie na stronie NIK, komercjalizacja to działania polegające na "wykorzystywaniu i udostępnianiu wyników badań (…) tak, aby umożliwiało to osiąganie korzyści finansowych na zasadach rynkowych". Z kolei wdrożenia własne to "sprzedaż produktów lub usług wytworzonych lub świadczonych w oparciu o wyodrębnioną własność intelektualną wytworzoną w instytucie".

Zastrzeżenia NIK wzbudziło również zarządzanie siecią przez Centrum Łukasiewicz (CŁ). "W okresie objętym kontrolą, wbrew ustawie o SBŁ, Centrum nie opracowało dla Sieci niezbędnych strategii (…), które wskazywałyby jej cele i sposoby ich osiągnięcia" – wskazano. Rada Centrum Łukasiewicz zatwierdziła 4-letnią i 10-letnią Strategię Sieci dopiero pod koniec grudnia 2024 r.

Jak wskazano, co prawda gospodarka finansowa była prowadzona w Centrum Łukasiewicz na ogół prawidłowo, ale doszło "do naruszenia przepisów tzw. ustawy kominowej określającej wysokość wynagrodzeń dla osób zajmujących niektóre państwowe stanowiska kierownicze". W okresie objętym kontrolą dwóm prezesom i czterem wiceprezesom odwołanym ze stanowiska wypłacono nienależnie ponad 1,4 mln zł w formie m.in. wynagrodzeń i odpraw.

Ustawa o SBŁ zakłada, że Sieć będzie działać na podstawie wieloletnich strategii, co umożliwi realizację założonych celów. Tymczasem, jak wskazała NIK, „już kontrola przeprowadzona przez NIK w 2022 r. pokazała, że działalność Sieci opierała się wyłącznie na corocznie wyznaczanych (…) kierunkach. Przez dwa kolejne lata sytuacja się nie zmieniła”.

Autorzy raportu dodali, że "brak długoterminowych strategii powodował m.in. to, że niektóre podejmowane przez Sieć przedsięwzięcia nie przyniosły żadnych efektów, a inne jedynie znikome".

W dokumencie wymieniono m.in. program Akcelerator Łukasiewicza, który miał zachęcić pracowników instytutów SBŁ do tworzenia spółek prowadzących prace badawcze. M.in. na warsztaty i szkolenia wydano 1,9 mln zł, ale w ciągu czterech lat powstały tylko trzy spółki, których centrum nie było udziałowcem ani akcjonariuszem.

Kolejny program – Kampusy Łukasiewicza – pochłonął 718,5 tys. zł, chociaż wcale go nie zrealizowano. W jego ramach miał powstać Kampus Łukasiewicza w Macierzyszu pod Warszawą. Budowa miała być finansowana z Krajowego Planu Odbudowy i Zwiększania Odporności (KPO), jednak wniosek w tej sprawie, jak zauważyli kontrolerzy NIK, nie został nawet złożony.

Nieskuteczny - zdaniem NIK - był także plan umiędzynarodowienia sieci, które miało polegać na zwiększaniu obecności zagranicznych naukowców w instytutach i wzroście liczby projektów międzynarodowych. "Jedynym wymiernym rezultatem wdrożenia tej koncepcji był wzrost kosztów służbowych podróży zagranicznych kierownictwa i pracowników Sieci w 2023 r. – o 143,5 proc. w stosunku do 2022 r." – uznali kontrolerzy.

Planowanie i koordynację pracy SBŁ uniemożliwiał też – jak podkreślono w raporcie NIK – brak wiarygodnych danych o faktycznych efektach działalności instytutów. Informacje prezentowane w sprawozdaniach i w bazie służącej zarządzaniu projektami, czyli tzw. Kokpicie Zarządczym (KZ) "wprowadzały w błąd co do liczby realizowanych projektów, ich kosztów i wyników".

Mylące były również dane wprowadzane do KZ na temat projektów badawczo-rozwojowych. Obejmowały bowiem każdy rodzaj działalności instytutów, w tym projekty inwestycyjne, a nawet zadania nie mające nic wspólnego z badaniami (np. montaż pomiaru wilgotności w archiwum).

Jak zaznaczono w raporcie pokontrolnym, chaos ten był skutkiem m.in. niewłaściwego nadzoru nad instytutami ze strony CŁ.

W latach 2029-2024 przychody Centrum Łukasiewicz wyniosły ponad 270 mln zł (z czego 61 proc., czyli ok. 165,5 mln zł to subwencje z budżetu państwa). Przychody instytutów SBŁ wyniosły ponad 8,1 mld zł. Jedną z pozycji stanowiły środki z komercjalizacji (13,6 proc.), ale to mylna informacja, bo "do przychodów z komercjalizacji zaliczano bezzasadnie także przychody z wdrożeń własnych” – wytłumaczono w dokumencie.

Instytuty SBŁ otrzymywały subwencje przekazane przez ministra odpowiedzialnego za szkolnictwo wyższe i naukę (prawie 1,7 mld zł) i środki z Narodowego Centrum Badań i Rozwoju (430,2 mln zł). Dostawały także dotacje celowe na projekty badawcze lub inwestycyjne. W kontrolowanym okresie instytuty złożyły 655 wniosków, CŁ dofinansowało 103 projekty, na co przeznaczyło ok. 283 mln zł.

"W odniesieniu do kontrolowanych przez NIK raportów złożonych do 2023 r. – poza jednym przypadkiem – nie było możliwe stwierdzenie, iż Centrum (…) potwierdziło, że zakończone projekty przyniosły oczekiwane rezultaty w obszarze naukowo-badawczym" – napisano w dokumencie.

W raporcie podano też, że pierwsze cztery lata żaden z ministrów odpowiedzialnych za szkolnictwo wyższe i naukę nie zlecił ewaluacji działalności SBŁ. Taka ewaluacja rozpoczęła się dopiero w połowie grudnia 2023 r., ponad rok po terminie wskazanym w ustawie" – napisano w dokumencie. Jej wyniki były zbieżne z ustaleniami NIK, np. w kwestii braku strategicznych dokumentów, który uniemożliwiał ocenę efektywności sieci.

W związku z wynikami kontroli NIK złożyła wniosek do ministra nauki i szkolnictwa wyższego "o skuteczne wykorzystywanie uprawnień kontrolnych wynikających z (…) ustawy o Sieci Badawczej Łukasiewicz w celu zapobiegania nieprawidłowościom".

Drugi wniosek NIK skierował do prezesa Centrum Łukasiewicz "o zapewnienie jednolitości i rzetelności danych wprowadzanych przez instytuty do informatycznej bazy danych (Kokpit Zarządczy), w celu uzyskania pełnego obrazu efektów działalności naukowo-badawczej i wdrożeniowej instytutów Sieci, niezbędnego do zarządzania Siecią Badawczą Łukasiewicz".

Do Sieci Badawczej Łukasiewicz, założonej w 2019 r., należą 22 instytuty badawcze zlokalizowane w 12 miastach Polski. Jednostką koordynującą pracę instytutów jest Centrum Łukasiewicz. Powołanie SBŁ stanowiło element Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020, tzw. "Planu Morawieckiego" – planu gospodarczego przygotowanego w 2016 r. pod kierownictwem Mateusza Morawieckiego, ówczesnego wicepremiera.

Anna Bugajska(PAP)